ยสฺมา ปนิเม สตฺตา ปุตฺตํ อสฺสาเทตฺวา ปุตฺเต มมตฺเตน ธาติยา วิย รูปาทิอารมฺมณวเสน อุปฺปชฺชมานํ เวทนํ อสฺสาเทตฺวา เวทนาย มมตฺเตน รูปาทิอารมฺมณทายกานํ จิตฺตการ-คนฺธพฺพ-คนฺธิก-สูท-ตนฺตวายรสายนวิธายกเวชฺชาทีนํ มหาสกฺการํ กโรนฺติฯ ตสฺมา สพฺพาเปสา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ
ยสฺมา เจตฺถ อธิปฺเปตา, วิปากสุขเวทนา;
เอกาว เอกธาเวสา, ตสฺมา ตณฺหาย ปจฺจโยฯ
เอกธาติ อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว ปจฺจโย โหติฯ ยสฺมา วา,
ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยติ, สุขี ภิยฺโยปิ อิจฺฉติ;
อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตาฯ
ตณฺหาย ปจฺจยา ตสฺมา, โหนฺติ ติสฺโสปิ เวทนา;
เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, อิติ วุตฺตา มเหสินาฯ
เวทนาปจฺจยา จาปิ, ยสฺมา นานุสยํ วินา;
โหติ ตสฺมา น สา โหติ, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตติฯ
อยํ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ
ตณฺหาปจฺจยาอุปาทานปทวิตฺถารกถา
[645] ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานปเท –
อุปาทานานิ จตฺตาริ, ตานิ อตฺถวิภาคโต;
ธมฺมสงฺเขปวิตฺถารา, กมโต จ วิภาวเยฯ
ตตฺรายํ วิภาวนา – กามุปาทานํ, ทิฏฺฐุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานนฺติ อิมานิ ตาเวตฺถ จตฺตาริ อุปาทานานิฯ เตสํ อยํ อตฺถวิภาโค – วตฺถุสงฺขาตํ กามํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ, กาโม จ โส อุปาทานญฺจาติปิ กามุปาทานํฯ อุปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณํฯ ทฬฺหตฺโถ เหตฺถ อุปสทฺโท อุปายาสอุปกฏฺฐาทีสุ วิยฯ ตถา ทิฏฺฐิ จ สา อุปาทานญฺจาติ ทิฏฺฐุปาทานํฯ ทิฏฺฐิํ อุปาทิยตีติ วา ทิฏฺฐุปาทานํฯ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.31) หิ ปุริมทิฏฺฐิํ อุตฺตรทิฏฺฐิ อุปาทิยติฯ ตถา สีลพฺพตํ อุปาทิยตีติ สีลพฺพตุปาทานํฯ สีลพฺพตญฺจ ตํ อุปาทานญฺจาติปิ สีลพฺพตุปาทานํฯ โคสีลโควตาทีนิ หิ ‘‘เอวํ สุทฺธี’’ติ อภินิเวสโต สยเมว อุปาทานานิฯ ตถา วทนฺติ เอเตนาติ วาโทฯ
อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อุปาทานํฯ กิํ วทนฺติ, อุปาทิยนฺติ วา? อตฺตานํฯ อตฺตโน วาทุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํฯ อตฺตวาทมตฺตเมว วา อตฺตาติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อตฺตวาทุปาทานํฯ อยํ ตาว เตสํ อตฺถวิภาโคฯ
ธมฺมสงฺเขปวิตฺถาเร ปน กามุปาทานํ ตาว ‘‘ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ, อิทํ วุจฺจติ กามุปาทาน’’นฺติ (ธ. ส. 1220; วิภ. 938) อาคตตฺตา สงฺเขปโต ตณฺหาทฬฺหตฺตํ วุจฺจติฯ ตณฺหาทฬฺหตฺตํ นาม ปุริมตณฺหาอุปนิสฺสยปจฺจเยน ทฬฺหสมฺภูตา อุตฺตรตณฺหาวฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘อปฺปตฺตวิสยปตฺถนา ตณฺหา อนฺธกาเร โจรสฺส หตฺถปฺปสารณํ วิย, สมฺปตฺตวิสยคฺคหณํ อุปาทานํ ตสฺเสว ภณฺฑคฺคหณํ วิยฯ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิตาปฏิปกฺขา จ เต ธมฺมาฯ ตถา ปริเยสนารกฺขทุกฺขมูลา’’ติฯ เสสุปาทานตฺตยํ ปน สงฺเขปโต ทิฏฺฐิมตฺตเมวฯ
วิตฺถารโต ปน ปุพฺเพ รูปาทีสุ วุตฺตอฏฺฐสตปฺปเภทายปิ ตณฺหาย ทฬฺหภาโว กามุปาทานํฯ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐุปาทานํฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ ทิฏฺฐุปาทานํ? นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐํ…เป.… สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ…เป.… วิปริเยสคฺคาโหฯ อิทํ วุจฺจติ ทิฏฺฐุปาทาน’’นฺติ (ธ. ส. 1221; วิภ. 938)ฯ สีลพฺพเตหิ สุทฺธีติ ปรามสนํ ปน สีลพฺพตุปาทานํฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ? สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธิ, สีลพฺพเตน สุทฺธีติ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ…เป.… วิปริเยสคฺคาโหฯ อิทํ วุจฺจติ สีลพฺพตุปาทาน’’นฺติ (ธ. ส. 1222; วิภ. 938)ฯ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ อตฺตวาทุปาทานํฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ อตฺตวาทุปาทานํ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน…เป.… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป.… วิปริเยสคฺคาโห, อิทํ วุจฺจติ อตฺตวาทุปาทาน’’นฺติ (ธ. ส. 1223; วิภ. 938)ฯ อยเมตฺถ ธมฺมสงฺเขปวิตฺถาโรฯ
กมโตติ เอตฺถ ปน ติวิโธ กโม อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม เทสนากฺกโม จฯ ตตฺถ อนมตคฺเค สํสาเร อิมสฺส ปฐมํ อุปฺปตฺตีติ อภาวโต กิเลสานํ นิปฺปริยาเยน อุปฺปตฺติกฺกโม น วุจฺจติฯ
ปริยาเยน ปน เยภุยฺเยน เอกสฺมิํ ภเว อตฺตคฺคาหปุพฺพงฺคโม สสฺสตุจฺเฉทาภินิเวโส, ตโต ‘‘สสฺสโต อยํ อตฺตา’’ติ คณฺหโต อตฺตวิสุทฺธตฺถํ สีลพฺพตุปาทานํ, ‘‘อุจฺฉิชฺชตี’’ติ คณฺหโต ปรโลกนิรเปกฺขสฺส กามุปาทานนฺติ เอวํ ปฐมํ อตฺตวาทุปาทานํ, ตโต ทิฏฺฐิสีลพฺพตกามุปาทานานีติ อยเมเตสํ เอกสฺมิํ ภเว อุปฺปตฺติกฺกโมฯ
ทิฏฺฐุปาทานาทีนิ เจตฺถ ปฐมํ ปหียนฺติ โสตาปตฺติมคฺควชฺฌตฺตาฯ กามุปาทานํ ปจฺฉา, อรหตฺตมคฺควชฺฌตฺตาติ อยเมเตสํ ปหานกฺกโมฯ
มหาวิสยตฺตา ปน ปากฏตฺตา จ เอเตสุ กามุปาทานํ ปฐมํ เทสิตํฯ มหาวิสยํ หิ ตํ อฏฺฐจิตฺตสมฺปโยคา, อปฺปวิสยานิ อิตรานิ จตุจิตฺตสมฺปโยคา, เยภุยฺเยน จ อาลยรามตฺตา ปชาย ปากฏํ กามุปาทานํ, น อิตรานิฯ กามุปาทาน วา กามานํ สมธิคมตฺถํ โกตูหลมงฺคลาทิพหุโล โหติ, สาสฺส ทิฏฺฐีติ ตทนนฺตรํ ทิฏฺฐุปาทานํ, ตํ ปภิชฺชมานํ สีลพฺพตอตฺตวาทุปาทานวเสน ทุวิธํ โหติฯ ตสฺมิํ ทฺวเย โคกิริยํ กุกฺกุรกิริยํ วา ทิสฺวาปิ เวทิตพฺพโต โอฬาริกนฺติ สีลพฺพตุปาทานํ ปฐมํ เทสิตํฯ สุขุมตฺตา อนฺเต อตฺตวาทุปาทานนฺติ อยเมเตสํ เทสนากฺกโมฯ
ตณฺหา จ ปุริมสฺเสตฺถ, เอกธา โหติ ปจฺจโย;
สตฺตธา อฏฺฐธา วาปิ, โหติ เสสตฺตยสฺส สาฯ
เอตฺถ จ เอวํ เทสิเต อุปาทานจตุกฺเก ปุริมสฺส กามุปาทานสฺส กามตณฺหา อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ, ตณฺหาภินนฺทิเตสุ วิสเยสุ อุปฺปตฺติโตฯ เสสตฺตยสฺส ปน สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุวเสน สตฺตธา วา, อุปนิสฺสเยน สห อฏฺฐธา วาปิ ปจฺจโย โหติฯ ยทา จ สา อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย โหติ, ตทา อสหชาตาว โหตีติฯ
อยํ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ
อุปาทานปจฺจยาภวปทวิตฺถารกถา
[646] อุปาทานปจฺจยา ภวปเท –
อตฺถโต ธมฺมโต เจว, สาตฺถโต เภทสงฺคหา;
ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจว, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
